De inhoud van een testament komt niet altijd overeen met de verwachtingen van de nabestaanden. Dat kan een pijnlijke verrassing zijn. Zo blijkt men - tegen de verwachting in - bijvoorbeeld onterfd, is het erfdeel aanmerkelijk kleiner dan waarop werd gerekend of wordt aan een ander een erfdeel of legaat toegekend. Is het testament dan aan te tasten?
Soms roept de letterlijke tekst van een testament vragen op of lijkt deze niet overeen te stemmen met de bedoeling van de erflater. Uitleg van het testament moet dan uitkomst bieden. Zo komt het voor dat samenwonende partners, al dan niet tegelijk met het laten opmaken van een samenlevingscontract, ook ten gunste van elkaar een testament laten opstellen. In een dergelijk testament staat dan bijvoorbeeld "Ik benoem tot enig erfgenaam van mijn gehele nalatenschap mijn vriendin Marie Jansen".
Komt de opsteller van het testament te overlijden nadat zijn relatie met mevrouw Jansen is beëindigd, maar heeft hij nadien zijn testament nooit laten wijzigen? Dan doet zich de vraag voor of mevrouw Jansen nog enig erfgenaam van erflater is. Deze erfstelling kan aanleiding vormen voor een juridische strijd tussen de ex-partner en de wettelijke erfgenamen van de overledene. De rechter zal het testament moeten uitleggen en beoordelen of het al dan niet aannemelijk is dat erflater het testament uitsluitend heeft laten opmaken vanwege het bestaan van een affectieve relatie met de daarin genoemde erfgenaam. Wilde erflater dat deze erfgenaam na beëindiging van de relatie nog van hem zou erven?
Beter is het om te voorkomen dat de rechter achteraf moet gissen naar de intenties van erflater en diens testament naar eigen inzicht moet interpreteren. Daarom is het verstandig om bij het opstellen van een testament de erfstelling ten behoeve van de levenspartner aan te vullen met een ontbindende voorwaarde. Deze voorwaarde houdt in dat de erfstelling ten gunste van deze levenspartner alleen geldt in het geval dat, ten tijde van het overlijden van erflater, de samenlevingsovereenkomst, dan wel de affectieve relatie nog steeds van kracht was.
Indien de tekst van het testament - en de daarin opgenomen erfstelling - helder is, dan moet overeenkomstig het testament de nalatenschap van de erflater worden afgewikkeld. Het feit dat een nabestaande teleurgesteld is in de inhoud van het testament, betekent niet dat het testament opzij kan worden geschoven. Een geldig testament kan onder bepaalde omstandigheden echter worden aangetast. Met enige regelmaat stelt een nabestaande bijvoorbeeld dat de erflater niet wilsbekwaam was en de gevolgen van het testament niet heeft kunnen overzien.
Uitgangspunt is dat iedere meerderjarige bekwaam is tot het verrichten van rechtshandelingen. Het laten opstellen van een testament is een zogenaamde eenzijdige rechtshandeling die in een notariële akte wordt vastgelegd. De notaris toetst op het moment dat het testament door hem wordt opgesteld, of de persoon in kwestie wilsbekwaam is. Daarvoor wordt gebruik gemaakt van het voor notarissen opgestelde Stappenplan Beoordeling Wilsbekwaamheid ten behoeve van notariële dienstverlening. Oordeelt de notaris dat de testateur wilsbekwaam is en gaat hij over tot het passeren van het testament, dan is het testament geldig. Het is dan aan de nabestaande(n) om daarvan het tegenbewijs te leveren. Dat is in de praktijk niet eenvoudig.
Om aan te tonen dat erflater op het moment van het opmaken van zijn of haar testament niet wilsbekwaam was, moet worden vastgesteld dat erflater handelde onder invloed van een lichamelijke of geestelijke stoornis waardoor deze zijn of haar wil niet kon bepalen. Daarvoor is doorgaans een medisch dossier en een verklaring van een medisch deskundige vereist. Blijkt uit die informatie dat erflater op het moment dat het testament werd opgesteld, als gevolg van een stoornis niet in staat was zijn of haar wil te bepalen, dan is het testament nietig. Dat betekent dat het testament wordt geacht niet te hebben bestaan.
Mede in verband met het medisch beroepsgeheim, is het boven tafel krijgen van deze medische informatie - en daarmee het aantonen van een wilsgebrek bij erflater – echter een hele toer. In de praktijk blijkt het dan ook bepaald niet eenvoudig om een geslaagd beroep te doen op de nietigheid van een testament.
Een testament is vernietigbaar indien deze tot stand is gekomen onder invloed van onjuiste beweegredenen. Voorwaarde is dan dat de door de erflater ten onrechte veronderstelde omstandigheid die de beweegreden voor het testament is geweest, in het testament wordt vermeld. En dat de erflater anders zou hebben beslist indien hij de onjuistheid van deze veronderstelling kende. Een dergelijke situatie komt in de praktijk niet vaak voor en is ook niet eenvoudig aan te tonen. Over zijn beweegredenen kan erflater immers zelf niet meer verklaren.
Samengevat geldt dat een testament waarvan de tekst helder en eenduidig is, niet eenvoudig nietig of voor vernietiging vatbaar zal blijken. De wil van erflater, zoals deze blijkt uit het testament, dient dan te worden gevolgd.